Het Wisława Szymborska-park in Krakau, Polen, is een voorbeeld van een groene ruimte die, hoewel klein, een deel van deze historische stad ingrijpend heeft veranderd – in het centrum, waar de prijs per vierkante meter grond enorm hoog is. Het is ook een voorbeeld van het succes van stedelijk activisme en het voordeel van participatieve projecten, waarbij de bewoners de beslissende stem hebben.

Twee jaar na de opening van deze enclave, gewijd aan de beroemde Poolse dichteres en winnaar van de Nobelprijs voor Literatuur (1996), lijdt het geen twijfel dat het Szymborska Park een mijlpaal zal worden als een van de meest gerenommeerde groene investeringen van het begin van de 21e eeuw in Krakau. Voorlopig is het, als jonge omgeving, meer een tuin, die jaar na jaar zal ‘rijpen’, waardoor het volume aan groen toeneemt en er steeds meer schaduw ontstaat.

Nobelprijswinnaar geeft de voorkeur aan groen

Het Wisława Szymborska Park ligt aan de Karmelicka-straat 24b, op slechts 600 meter van het centrum van Krakau, namelijk het Grote Marktplein, dat het visitekaartje van de stad is. Het park heeft een oppervlakte van 0,8 hectare. Het werd op 2 juli 2023 geopend, op de 100e geboortedag van de beschermheilige, als een ‘monument’ voor Wisława Szymborska – een beroemde en geliefde inwoonster van Krakau (waar ze van 1929 tot haar dood in 2012 woonde). Dit monument voor de Nobelprijswinnaar sloot aan bij haar levensfilosofie, die tot uiting komt in de verzen van veel van haar gedichten, zoals het gedicht getiteld “Mogelijkheden”, waarin we onder andere lezen: “Ik geef de voorkeur aan de kleur groen.” De toewijding van het park (de tuin) aan de dichteres sloot ook aan bij de identiteit van Krakau – de UNESCO-stad van de literatuur.

De strijd van de burgers voor groen

Jarenlang hebben stadsactivisten uit Krakau hard campagne gevoerd voor deze groene ruimte. Uiteindelijk bleek het project met de titel “Ja tegen het park in de Karmelicka-straat” het populairste gemeentelijke project te zijn binnen de participatieve begroting van Krakau voor 2019 en werd het, in overeenstemming met de regels, in de uitvoeringsfase gebracht. Het bleek een spectaculair voorbeeld te zijn van inspanningen die niet alleen gericht waren op het verbeteren van de visuele aantrekkelijkheid van de agglomeratie, maar ook op het comfort van het leven in het centrum van deze toeristische stad. “We moeten ervoor zorgen dat mensen niet volledig uit het centrum wegtrekken, want anders wordt het alleen nog maar een plek voor kortetermijnverhuur, ‘vrij’ van inwoners van Krakau”, was een van de sterke argumenten.

Het tuinpark werd aangelegd op het terrein van een tijdelijke parkeerplaats die al een aantal jaren bestond. Historisch gezien was er in de 19e/20e eeuw (toen Polen nog verdeeld was en het zuidelijke deel tot het Oostenrijks-Hongaarse Rijk behoorde) op deze plek een appèlplein, dat deel uitmaakte van de militaire kazerne van keizer Frans Jozef I. In de moderne tijd, in de jaren negentig, werd het plein – een stuk grond met een ongebruikelijke ligging en hoge waarde, begeerd door projectontwikkelaars – door de gemeente Krakau verkocht en kwam het in handen van twee opeenvolgende investeerders (de tweede, een Ierse investeerder, betaalde de grondbelasting niet en verloor in 2012 het perceel, dat vervolgens terugkeerde naar de gemeente).

Geschiedenis verbinden met het heden

Het park is ontworpen door het Poolse bureau Gajda Architektura Krajobrazu, in samenwerking met de buitenlandse architectenbureaus Charlie Hussey uit Edinburgh (VK) en Heiner Luz uit München (Duitsland).

De grootste uitdaging was om het park aan te passen aan de diverse context van de omgeving en te verwijzen naar de geschiedenis van de plek (het centrum van Krakau staat op de monumentenlijst). Tegelijkertijd moest het karakter van deze groene ruimte worden afgestemd op zijn beschermheilige, de bekende dichter. Met zo'n klein oppervlak moesten de ontwerpers ook voldoen aan de verschillende verwachtingen van de inwoners van Krakau, wier vertegenwoordigers de vinger aan de pols hielden en voortdurend in contact stonden met het Bureau voor Stadsgroen van Krakau (de directe opdrachtgever van het project).

De auteurs van het project moesten ook rekening houden met hedendaagse uitdagingen, zoals klimaatverandering en de noodzaak om planten te selecteren die bestand zijn tegen de verslechterende stedelijke omstandigheden, en om biodiversiteit te implementeren.

Geheime tuin toegankelijk voor iedereen

De aanleg van het park begon eind 2021 en duurde ongeveer 1,5 jaar. De kosten van het project bedroegen meer dan 9 miljoen PLN (momenteel meer dan 2,1 miljoen euro). Het park ligt in de 19e-eeuwse wijk, achter het voormalige militaire gebouw (waar nu de openbare bibliotheek is gevestigd, grenzend aan het park) en vlakbij het klooster van de karmelieten, aan de overkant van de Karmelicka-straat. Het algemene idee achter het project was om een ‘geheime tuin’ te creëren, een oase in de stad – een plek van ontspanning en contemplatie, toegankelijk voor iedereen, ongeacht de leeftijd, inclusief mensen met een handicap en slechtzienden.

Het park is aangelegd als een aaneenschakeling van met elkaar verweven tuinen, elk met een eigen karakter en verbinding met de directe omgeving. De oplossingen verwijzen naar het historische gebruik van het gebied, ook van vóór de 19e eeuw. Het park heeft vijf ingangen, waarvan de belangrijkste aan de Karmelicka-straat ligt (de andere grote poort bevindt zich aan de overkant, aan de parallelle Rajska-straat). Bij het betreden van het park loopt men door de ‘boomgaard’, die verwijst naar de boomgaarden van de karmelieten, en kan men vervolgens een gebogen pad volgen door de bloemenweiden, geïnspireerd op de open velden die ooit in dit gebied bestonden. Het gazon in het centrale deel van het park is een groene verwijzing naar het appèlplein van het militaire complex. Aan de andere kant van het park is een klein bosje aangelegd, dat doet denken aan de bossen in de buitenwijken. De zintuiglijke tuinen Rood, Groen, Geel en Blauw zijn voorzien van vaste plantenperken, waaronder bolgewassen. Ze weerspiegelen de ommuurde tuinen tussen de gebouwenblokken van de oude binnenstad van Krakau. De plantensoorten zijn zo gekozen dat ze gedurende het hele seizoen een gevarieerd effect geven.

Groen-blauwe infrastructuur

Het park zou niet compleet zijn zonder water, dat door een systeem van kanalen en vijvers langs de met lindebomen omzoomde hoofdweg stroomt. Het verwijst naar de voormalige afwateringskanalen en visvijvers die ooit in dit deel van de stad bestonden. Dit element van het park heeft het mogelijk gemaakt om waterplanten, zoals waterlelies, te introduceren. Er is voorzien in regenwateropvang uit het park en van het dak van de naburige bibliotheek, evenals natuurlijke filtratie.

Biodiversiteit

Het groen omvat meer dan twintig soorten bomen, bijna twintig soorten struiken en een rijke verscheidenheid aan vaste planten, waarvan vele geurig zijn. In totaal zijn 125 bomen geplant, waaronder haagbeuken, lindebomen, eiken, esdoorns, maar ook minder vaak gebruikte soorten zoals Corylus colurna of Ostrya carpinifolia. De fruitbomen bestaan uit appel-, peren-, kersen-, zoete kersen- en pruimenbomen. Onder de meer dan 1.500 struiken bevinden zich Sambucus nigra, Syringa vulgaris, Viburnum opulus, Hydrangea quercifolia, Amelanchier lamarckii, Calycanthus floridus, rozen en vele andere. Er werden maar liefst 18.500 verschillende vaste planten gebruikt, waaronder populaire soorten zoals Geranium, Hemerocallis, Paeonia of Phlox, maar ook minder bekende soorten zoals Baptisia en Selinum. Er werden ook bijna 80.000 bloembollen geplant.

Poëtisch

In het park dat is gewijd aan Wisława Szymborska kan de bezoeker, op het ritme van haar gedichten: genieten van het lezen (misschien boeken die zijn geleend bij de naburige bibliotheek), op het gras liggen en de wolken boven ons bewonderen, met een steen praten of luisteren naar de stilte van de planten, zich herinneren dat ‘niets ooit twee keer kan gebeuren’ (dit beroemdste citaat en gedicht van Szymborska staat op een muurschildering op de muur van het gebouw aan de Karmelicka-straat 28, grenzend aan het park). Veel andere artefacten die verband houden met de dichteres zijn in de groene enclave opgenomen, zoals letters van cortenstaal met fragmenten van het eerder genoemde gedicht ‘Mogelijkheden’ of interactieve installaties die intelligente spelletjes mogelijk maken.